انواع آنتی بیوتیک ها و عوارض و موارد مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها

انواع آنتی بیوتیک ها را میتوان بر اساس ساختار شیمیایی، مکانیسم اثر و طیف فعالیت ضد باکتریایی به گروه های مختلفی تقسیم کرد. در ادامه، مهمترین دسته های آنتی بیوتیک ها را بررسی میکنیم.

پنی سیلین ها (Penicillins)

مکانیسم اثر: مهار سنتز دیواره سلولی باکتری.

نمونهها: پنی سیلین G، آموکسی سیلین، آمپی سیلین، نافسیلین.

کاربرد: عفونت های تنفسی، گوش، پوست و عفونت های ناشی از استرپتوکوک و استافیلوکوک.

 سفالوسپورین ها (Cephalosporins)

مکانیسم اثر: مشابه پنی سیلین ها (تخریب دیواره سلولی).

نسل های مختلف

• نسل اول: سفالکسین (Cephalexin) – عفونت های پوستی.
• نسل دوم: سفوروکسیم (Cefuroxime) – عفونت های تنفسی.
• نسل سوم: سفتریاکسون (Ceftriaxone) – مننژیت، عفونت های شدید.
• نسل چهارم و پنجم: سفپیم (Cefepime)، سفتارولین (Ceftaroline) – باکتری های مقاوم.

ماکرولیدها (Macrolides)

مکانیسم اثر: مهار سنتز پروتئین در باکتری.

نمونه ها: اریترومایسین، کلاریترومایسین، آزیترومایسین.

کاربرد: عفونت های تنفسی، بیماری های مقاربتی (مثل کلامیدیا)، جایگزین برای افراد آلرژیک به پنی سیلین.

 تتراسایکلین ها (Tetracyclines)

مکانیسم اثر: مهار سنتز پروتئین باکتری.

نمونه ها: داکسیسایکلین، ماینوسایکلین.

کاربرد: آکنه، بیماری لایم، عفونت های ادراری، وبا.

هشدار: در کودکان و زنان باردار به دلیل عوارض روی استخوان و دندان ها محدودیت مصرف دارد.

 آمینوگلیکوزیدها (Aminoglycosides)

مکانیسم اثر: اختلال در سنتز پروتئین باکتری.

نمونه ها: جنتامایسین، آمیکاسین.

کاربرد: عفونت های شدید مانند سپسیس، ولی به دلیل سمیت کلیوی و شنوایی با احتیاط مصرف میشود.

 فلوروکینولون ها (Fluoroquinolones)

مکانیسم اثر: مهار آنزیم های ضروری برای تکثیر DNA باکتری.

نمونهها: سیپرو فلوکساسین، لووفلوکساسین.

کاربرد: عفونت های ادراری، تنفسی، گوارشی.

سولفونامیدها و تریمتوپریم (Sulfonamides & Trimethoprim)

مکانیسم اثر: مهار سنتز فولیک اسید در باکتری.

نمون هها: کوتریموکسازول (ترکیب سولفامتوکسازول + تریمتوپریم).

کاربرد: عفونت های ادراری، گوش، برخی عفونت های ریوی.

گلیکوپپتیدها (Glycopeptides)

مکانیسم اثر: مهار ساخت دیواره سلولی باکتریهای گرم مثبت.

نمونه ها: وانکومایسین (برای MRSA و انتروکوکهای مقاوم).

 آنتی بیوتیک های بتالاکتاماز مقاوم (مثل کارباپنم ها)

نمونه ها: ایمپنم، مروپنم.

کاربرد: عفونت های بیمارستانی شدید و باکتریهای چندمقاوم.

بیشتر بدانید: پرکاربردترین مسکن ها

نحوه عملکرد آنتی بیوتیک ها در بدن

آنتی بیوتیک ها با مکانیسم های مختلفی باعث از بین رفتن باکتری ها (باکتریوسیدال) یا توقف رشد آنها (باکتریواستاتیک) میشوند. عملکرد آنها عمدتاً با تأثیر بر ساختارها یا فرآیندهای حیاتی باکتری صورت میگیرد که در سلول های انسانی وجود ندارند.

مهار ساخت دیواره سلولی باکتری (آنتی بیوتیک های باکتریسیدال)

دیواره سلولی باکتری (به خصوص در باکتریهای گرم مثبت) برای بقای آن ضروری است. آنتی بیوتیک هایی مانند پنی سیلین ها و سفالوسپورین ها آنزیم های مورد نیاز برای ساخت دیواره سلولی (مثل ترانس پپتیداز) را مهار میکنند.

 باکتری نمیتواند دیواره محکمی بسازد، آب به داخل سلول نفوذ میکند و باکتری متلاشی میشود.

اختلال در سنتز پروتئین باکتری (باکتریواستاتیک یا باکتریسیدال)

ریبوزوم های باکتری (70S) با ریبوزوم های انسانی (80S) متفاوتند، بنابراین آنتی بیوتیک ها میتوانند بدون آسیب به سلول های انسان، سنتز پروتئین باکتری را مختل کنند.

ماکرولیدها (مثل آزیترومایسین) و تتراسایکلینها به زیرواحد 50S یا 30S ریبوزوم متصل میشوند و از ساخت پروتئین جلوگیری میکنند. آمینوگلیکوزیدها (مثل جنتامایسین) باعث خطا در خواندن mRNA و تولید پروتئینهای معیوب میشوند.

مهار سنتز DNA یا RNA باکتری

فلوروکینولون ها (مثل سیپروفلوکساسین) آنزیمهای توپوایزومراز و ژیاراز را مهار میکنند که برای همانندسازی DNA باکتری ضروری هستند.ریفامپین (در درمان سل) از رونویسی RNA جلوگیری میکند.

 اختلال در متابولیسم فولیک اسید

برخی باکتریها نمیتوانند فولیک اسید (مورد نیاز برای ساخت DNA) را از محیط جذب کنند و باید خودشان بسازند.

سولفونامیدها (مثل کوتریموکسازول) آنزیمهای ساخت فولیک اسید را مهار میکنند.

نتیجه: باکتری قادر به تولید نوکلئوتید نیست و رشد آن متوقف میشود.

 آسیب به غشای سلولی باکتری

برخی آنتی بیوتیک ها مانند داپتومایسین به غشای سلولی باکتریهای گرم مثبت متصل شده و باعث نشت مواد سلولی و مرگ باکتری میشوند.

مراحل تأثیر آنتی بیوتیک در بدن

جذب: آنتی بیوتیک از طریق دهان، تزریق یا موضعی جذب میشود.

توزیع: از طریق خون به محل عفونت میرسد (بعضی آنتیبیوتیکها بهتر در بافتهای خاصی نفوذ میکنند، مثلاً سیپروفلوکساسین در ادرار غلیظ میشود).

اثر بر باکتری: با مکانیسم های فوق، باکتری را از بین میبرد یا رشد آن را متوقف میکند.

دفع: از طریق کلیه (ادرار) یا کبد (صفرا) دفع میشود.

بیشتر بدانید: مکمل های مورد نیاز در دوران بارداری

عوارض جانبی آنتی‌بیوتیک‌ها

آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند عوارض مختلفی ایجاد کنند که بسته به نوع دارو، دوز مصرفی و شرایط فرد متفاوت است.

عوارض گوارشی (شایع‌ترین)

تهوع، استفراغ، اسهال (به‌ویژه در آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف مانند آموکسی‌سیلین و کلیندامایسین).

کولیت با غشای کاذب (ناشی از رشد بیش‌ازحد کلستریدیوم دیفیسیل در روده).

 واکنش‌های آلرژیک

حساسیت خفیف خارش، کهیر، راش پوستی.

حساسیت شدید (آنافیلاکسی) تورم گلو، تنگی نفس، افت فشار خون (به‌ویژه با پنی‌سیلین‌ها و سفالوسپورین‌ها).

 سمیت کلیوی و کبدی

آمینوگلیکوزیدها (مانند جنتامایسین) → آسیب به کلیه.

تتراسایکلین‌ها و اریترومایسین → افزایش آنزیم‌های کبدی.

 عوارض عصبی

فلوروکینولون‌ها (سیپروفلوکساسین) → سردرد، سرگیجه، نوروپاتی.

مترونیدازول → بی‌حسی، گزگز اندام‌ها.

 سمیت شنوایی

آمینوگلیکوزیدها (مانند جنتامایسین) → کاهش شنوایی یا وزوز گوش.

 تداخل با سایر داروها

ماکرولیدها (مانند اریترومایسین) → تداخل با داروهای ضد‌آریتمی و افزایش سمیت قلبی.

ریفامپین → کاهش اثر داروهای ضد‌بارداری و ضد‌افسردگی.

موارد منع مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها

 حساسیت به آنتی‌بیوتیک: افراد با سابقه آلرژی به پنی‌سیلین نباید از این گروه یا سفالوسپورین‌ها استفاده کنند.

 بارداری و شیردهی: تتراسایکلین‌ها باعث تغییر رنگ دندان‌های جنین و اختلال رشد استخوان‌ها می‌شوند. فلوروکینولون‌ها (سیپروفلوکساسین) احتمال آسیب به غضروف جنین.

نارسایی کلیه یا کبد: آمینوگلیکوزیدها (جنتامایسین) در بیماران کلیوی منع مصرف دارند. اریترومایسین در نارسایی کبدی با احتیاط مصرف شود.

کودکان: سیپروفلوکساسین در کودکان زیر ۱۸ سال (مگر در موارد خاص مانند سیستیک فیبروزیس) توصیه نمی‌شود.

تتراسایکلین‌ها در کودکان زیر ۸ سال ممنوع است.

بیماری‌های خاص: مترونیدازول در افراد با سابقه اختلالات خونی یا بیماری‌های عصبی. لینزولید در فشارخون کنترل‌نشده یا فئوکروموسیتوما منع مصرف دارد.

بیشتر بدانید: انواع منیزیم و کاربرد آنها

نکات مهم برای کاهش عوارض آنتی‌بیوتیک‌ها

•  پروبیوتیک‌ها (ماست، کفیر) کاهش اسهال ناشی از آنتی‌بیوتیک.
•  مصرف با معده خالی یا پر بسته به نوع آنتی‌بیوتیک (مثلاً تتراسایکلین با معده خالی، ماکرولیدها با غذا).
•  پرهیز از الکل به‌ویژه با مترونیدازول و سفالوسپورین‌ها (احتمال عوارض شدید).